‘Dat heb gestaan op Facebook!’ Wellicht ken je het memorabele televisiemoment uit 2017: een mevrouw verwacht dat migranten binnen vier maanden een baan hebben, terwijl haar zoon werkloos thuis zit. Het filmpje roept vaak hoongelach op; ‘die vrouw heeft niet eens door dat Facebook geen echte nieuwsbron is, en dat je niet alles moet gelover wat daar staat!’ Journalist en antropoloog Joris Luyendijk bestrijdt het hoongelach als een minachting van hoger opgeleiden voor echte problemen van echte mensen die aan de andere kant van een maatschappelijk kloof zitten. En ik geloof dat hij gelijk heeft. Tegelijk staat deze casus voor nog een heel ander probleem, een waar niemand resistent voor is.
Het Commissariaat voor de Media werkt jaarlijks mee aan het internationale Digital News Report, een grootschalig onderzoek naar het gebruik van nieuwsmedia. De tijd dat we nieuws ‘consumeerden’ via instituten zoals het Journaal, de papieren krant, of de nieuwsbulletins op de radio lijken achter ons te liggen. Sociale media is de snelst stijgende nieuwsbron, terwijl overige bronnen zoals televisie en print, juist afnemen. Televisie is samen met online nieuws over de hele linie nog de belangrijkste bron, maar onder jongeren (18-24) is sociale media zo hard gestegen, dat dit nu de grootste nieuwsbron voor hen is.
Wat verder opvalt in het rapport is dat het vertrouwen in nieuws lager is wanneer nieuws meer via sociale media wordt geconsumeerd. Wanneer je verschillende landen met elkaar vergelijkt lijkt er een negatieve correlatie te bestaan. Meer gebruik van sociale media als nieuwsbron lijkt het vertrouwen in nieuws geen goed te doen.
Hoe komt het dat nieuwsconsumptie via sociale media leidt tot minder vertrouwen in nieuwsmedia? Hoe kan het dat de mevrouw uit de inleiding Facebook ziet als een nieuwsbron, terwijl dat het helemaal niet is? Zijn dit ‘slechts’ toevallige correlaties, of zit er meer achter? En als sociale media, zoals het DNR2024 laat zien, door veel mensen als nieuwsbron wordt gezien, hoe zorgen we dan dat de boodschap op die kanalen goed overkomt?
Schrijver en journalist Nicholas Carr brengt twee concepten bij elkaar die wellicht helpen bij het begrijpen wat er onder deze ontwikkelingen ligt. Dat zijn Context Collapse en Content Collapse. Engelse termen, want ja, online is toch vooral een internationale omgeving.
Context Collapse
Als eerste Context Collapse. Wanneer je spreekt, hoort alleen je directe omgeving je, en ze horen je alleen op dat moment. Het publiek is je gezin, of je collega’s, je medestudenten, je sportclub, je vrienden, etc. In die omgeving zeg je mogelijk dingen die je in een andere omgeving anders zou zeggen, of minder snel zou zeggen. Vakjargon is op je voetbalclub lang niet zo interessant, net als wat je tegen je kinderen zegt niet bijster relevant is voor je collega’s. Zowel wat je zegt, als hoe je het zegt pas je aan op je omgeving. Je hebt als het ware voor elke omgeving een aparte identiteit.
Online is dat heel anders. Platformen als Facebook, Twitter, en LinkedIn zijn grotendeels openbaar. Iedereen kan daar zien wat je zegt. Je partner kan meelezen met je zakelijke posts op LinkedIn, vrienden lezen mee op Twitter, je ouders lezen mee op Facebook. Op al die platformen lezen ook nog eens compleet onbekenden mee. Niet alleen nu, maar ook in de toekomst. Fysieke wetten over wie jouw stem offline kan horen gelden online niet. Online heb je één identiteit.
Context Collapse is dat een stem, een bericht, een post online alle context mist, die het offline wel heeft. Dat maakt dat in een online wereld de omgeving waarin je iets zegt compleet is weggevallen, de sociale context is ingestort. Er is nog maar één context; online. In die context zit iedereen, nu en in de toekomst. Wat je online zegt, zeg je dus niet meer als medewerker van een bedrijf, als moeder van een gezin, of als grappige vriend van het voetbalteam. Je zegt iets niet meer als politicus of wetenschapper, als ervaringsdeskundige of als slachtoffer. Je zegt het als een digitaal profiel. Tussen de honderden, duizenden andere digitale profielen. De context van de boodschapper is weg, waardoor je rol, positie, of identiteit er niet meer is.
Content Collapse
Niet alleen de context is ingestort. Doordat berichten online hun context missen, komt ook de inhoud anders over.
In een offline wereld is het niet eenvoudig om een groot gehoor te krijgen. Er zijn moeilijk toegankelijke middelen noodzakelijk om een podium te creëren. Een podium zoals een radiozender, een krant, of een televisieomroep, maar ook een universiteit, een rechtszaal, de Tweede Kamer, of een theater. Al deze instituten staan voorgesorteerd om een boodschap vanuit een specifieke achtergrond en met bepaalde inhoud en gewicht te brengen. De krant brengt nieuws, de rechtszaal brengt juridische uitspraken, het theater brengt vermaak, de universiteitszaal brengt wetenschappelijk onderzoek, de radio brengt muziek van gevestigde muzikanten, etc.
Nu is dat door internet behoorlijk op z’n kop gezet. Soundcloud maakt het voor iedereen mogelijk om muziek te brengen, zonder daarvoor een contract met een platenlabel te hebben. Youtube maakt van iedereen een entertainer, zonder dat daar een televisieomroep voor nodig is. Nieuws verspreid zich online heel snel, ‘gewone burgers’ twitteren berichten en filmpjes van meer of minder nieuwswaardige gebeurtenissen, simpelweg omdat ze aanwezig zijn. Er hoeft niet eerst een journalist of fotograaf naar toe, die de gebeurtenissen vastleggen, in een krant afdrukken en de volgende dag bezorgen. De journalist wordt deels overbodig, of anders gezegd, iedereen wordt journalist. Tegelijk wordt iedereen entertainer. En muzikant. En wetenschapper. En, in mindere mate -toch?-, rechter.
Content Collapse is dat een stem online de institutionele onderscheidingsvormen mist die spreekbuizen met een groot gehoor offline wel hebben. Dat maakt dat in een online wereld de inhoud van het bericht vervaagd, devalueert, en instort tot één vorm: nóg een online bericht.
Het effect van context en content collapse
Uiteraard zitten er voordelen aan het democratiseren van media. Iedereen kan zeggen wat hij of zij wil, en dat is voor iedereen die het wel te horen. Maar er zit ook een andere kant aan, waar we ons niet altijd bewust van zijn. Wat betekenen content en context collapse voor je krant, radiozender, televisieomroep?
Laten we Spotify eens als voorbeeld nemen. Nog niet zo lang geleden luisterden we muziek vanaf CD’s. We vonden een artiest of een band goed, en kochten daarom een bundeltje van hun muziek. We kenden de artiest, hadden ons soms verdiept in hun levensverhaal en begrepen hun muziek vanuit die context. Wanneer de artiest hard had gewerkt om een serie nummers op te nemen, die gezamenlijk een album vormden, dan konden we niet wachten om dat te kopen.
Nu spoelen we jaren vooruit naar een tijd waarin we muziek luisteren via Spotify. Wanneer je Spotify opent krijg je gepersonaliseerde playlists, daily mixen, aanbevolen radiozenders en artiestenradio’s. Als deze lijsten bevatten een mix van liedjes van verschillende artiesten, vaak door algoritmes bij elkaar gezet omdat ze op een of andere manier op elkaar lijken of bij eenzelfde sfeer passen. Het kost enig graven om nog albums te vinden van je favoriete artiesten.
Doordat Spotify steeds meer bepaalt welke muziek ze voor je afspeelt, heb je vaak geen idee meer naar wie of wat je luistert. Een liedje staat helemaal op zichzelf in een stroom van andere op zichzelf staande liedjes (content collapse). Je kent het levensverhaal van de artiest niet, laat staan de bijzondere oorsprong van het nummer, of de worsteling rond het album (context collapse). Nog even en je weet niet ook niet of de muziek wellicht door AI is gemaakt. Dat zeg ik niet om nostalgisch te doen, maar om te laten zien hoe muziek steeds meer context en content mist.
Sociale media als voornaamste nieuwsbron
Datzelfde geldt ook voor nieuws. In een nieuwsdieet waarin sociale media de voornaamste nieuwsbron is, staan nieuwsberichten van gevestigde mediapartijen tussen berichten van iedereen-is-een-journalist, berichten van vrienden, of celebrities en berichten met katten gifjes. Het is een lange stroom van visueel gelijkwaardige berichten. Daarom worden ze ook als gelijkwaardig gewaardeerd.
Screenshots uit een twitterfeed.
Hoe beoordeel je de betrouwbaarheid van deze berichten? Welke berichten zijn nieuws? Wat is vermaak, wat is feit of wat is fictie? Bijna onmogelijk om te bepalen zonder flink door te graven. Het onderscheid vervaagt. Daarmee neigen alle berichten naar het gemiddelde, of erger, naar de laagste gemeenschappelijke deler. Betrouwbare nieuwsberichten leveren in, onbetrouwbare berichten of complete leugens worden als betrouwbaarder gezien. Gezamenlijk wordt het lange een grijze stroom aan gelijkwaardige berichten, waar je naar gelang je stemming selectief wat informatie uit opduikelt.
Het medium is de boodschap
Wanneer sociale media je belangrijkste nieuwsbron is, heb je er een enorme kluif aan om te bepalen wat wel of geen nieuws is, wat wel of niet betrouwbaar is. In die zin is het geen verrassing dat de mevrouw uit de inleiding een Facebook-bericht ziet als een geloofwaardig bericht. Het simpele feit dat het bericht op Facebook staat bepaalt al de boodschap. Het is daarmee voor de een een betrouwbaar bericht, terwijl iemand anders het niet geloofwaardig zal vinden.
In 1964 schreef de Canadese mediawetenschapper en filosoof Marshall McLuhan het boek Understanding Media: The Extensions of Man. Al in het eerste hoofdstuk staat de bekend geworden frase “the medium is the message”. De context waarin een conversatie plaatsvindt speelt een actieve rol in de inhoud van die conversatie. Een bericht op Twitter is daarmee inherent een andere boodschap dan exact datzelfde bericht in een krant, of in een 1-op-1 gesprek. Technologie speelt, of je dat nu wilt of niet, een bepalende rol in het overbrengen van een boodschap en moet als verlengstuk van ons als persoon worden gezien, aldus McLuhan.
Context Restoration
Er is een aantal voor de hand liggende mogelijkheden in de bestrijding van context en content collapse op sociale media. Zo kun je je publiek online opdelen, of segmenteren, en elk segment een eigen boodschap geven. Ook kun je segmenteren op basis van platform: op Twitter zeg je wat anders dan op LinkedIn. En uiteraard kun je in het bericht expliciet maken voor wie het bedoeld is. Al deze zaken zijn nuttig en moet je ook zeker doen wanneer je je op sociale media begeeft.
Veel beter is het echter om onafhankelijk te worden van grote platformen. Door zelf het medium vorm te geven waarop je je boodschap presenteert. Online wil je zelf een plek hebben die past bij wat je wilt zeggen. Vervolgens wil je op die plek zelf een relatie opbouwen met mensen die daarvoor gekomen zijn. Op die plek kun je je eigen identiteit vormgeven. Het herstellen van de weggevallen context noem je context restoration.
Je nog een stap verder gaan door afgesloten omgevingen te maken, waar niet iedereen toegang toe heeft. Bijvoorbeeld een community op de website, of in je app, waar je specifiek over politiek, of klimaat, of cultuur publiceert en interacteert. Binnen een dergelijke omgeving is niet alleen jouw boodschap veel helderder. Ook is het voor deelnemers duidelijk dat ze als politiek -, klimaat -, of cultuur geïnteresseerden deelnemen aan een gesprek.
Door te kiezen voor niche onderwerpen in besloten omgevingen voor een niche publiek houd je niet alleen grip in de inhoud, maar ook op de technologie. Alleen dan is het mogelijk om een boodschap op een manier over te brengen die past bij de inhoud van wat je wilt zeggen. Om een gesprek zo vorm te dat technologie ondersteunend is, in plaats van afleidt. Om relaties te bouwen en te onderhouden waarbij iedereen wordt gezien om wie hij of zij is, niet een versie de laagste gemene deler van een miljoen profielen.
