De mens is het centrum van de samenleving. Om de mens heen zijn allerlei instituties opgetuigd. Deze instituties zijn bedoeld om de burger te bereiken, te beschermen, te controleren, of te bedienen. De overheid maakt beleid en wetten ten dienste van de burger. Het bedrijfsleven verkoopt spulletjes aan de burger. De media probeert de burger van informatie te voorzien. Maar dat bedienen van de burger gaat niet altijd even goed: de mens lijkt steeds vaker aan het kortste eind te trekken, in plaats van dienst uit te maken. Hoe is dat gekomen? En wat kan er beter?
Te grote invloed
In een beschaafde democratische rechtsstaat kennen we het concept Trias Politica. Dit wil zeggen dat er drie onderdelen van het rechtssysteem zijn die elkaar in evenwicht houden. De drie onderdelen zijn de wetgevende partij, de uitvoerende partij en de rechtsprekende partij. Het idee is dat elk van deze partijen haar eigen terrein heeft en geen invloed mag hebben op het terrein van een ander. (Dit gaat in de praktijk niet helemaal op, maar dat is nu niet het onderwerp.) Op de manier ontstaat een goed functionerend en rechtvaardig politiek systeem. En dat heeft een kleine twee eeuwen aardig gewerkt.
Nu zijn deze drie partijen niet de enige die van invloed zijn in een kapitalistische samenleving. In de afgelopen eeuw zijn twee partijen bijzonder groot en invloedrijk geworden. Dat zijn de media en het bedrijfsleven. Samen met de overheid bepalen zij grotendeels hoe de samenleving eruit ziet. Maar waar het systeem van Trias Politica het belang van de burger voor ogen heeft, gelden voor de media en het bedrijfsleven andere belangen. Namelijk die van hen zelf.
Het streven naar eigen belang van instituten binnen de media en het bedrijfsleven past helemaal binnen een kapitalistisch systeem. Tot zo ver geen verrassingen. Maar er is meer aan de hand. De invloed van het bedrijfsleven en de media overstijgt hun eigen terrein. In hun streven zoveel mogelijk gewin voor eigen belang te verwerven, wenden ze hun macht aan om invloed uit te oefenen op het terrein van de overheid.
De burger verliest
Voorbeelden te over. Van Starbucks, Apple en Booking.com is bekend dat zij direct onderhandelen met de fiscus over de hoogte van de belastingen die zij betalen. Waarom deze voorkeurspositie, in plaats van de geldende afspraken die voor iedereen gelden? De bankenwereld moest de afgelopen jaren gered worden met belastinggeld. Ja, mogelijk waren de gevolgen voor de burger nog erger wanneer de bankenwereld was ‘ingestort’, maar is de rol van de overheid niet om te voorkómen dat die too big to fail situatie überhaupt ontstaat? Ook ecologisch gezien heeft het bedrijfsleven grote invloed binnen de overheid. Terwijl we op allerlei mogelijke manieren zoeken naar het vormgeven van een duurzame samenleving, bestaan er bijvoorbeeld nog altijd subsidies voor fossiele energie. In plaats van ten dienste te staan van de burger, laat het bedrijfsleven steeds vaker de burger opdraaien voor haar bestaanskosten en de risico’s die ze neemt, terwijl ze de winsten in eigen zak steekt. De overheid is daarbij vaak de kruiwagen, in plaats van de marktmeester.
Bij media doet zich iets vergelijkbaars voor. Veel media leven van advertenties, en zijn daarmee afhankelijk van het bedrijfsleven. De integratie van media en bedrijfsleven wordt steeds verder vervlochten. Daardoor wordt onduidelijk wat nu precies journalistiek is, en waar het bedrijfsleven het journalistieke platform gebruikt voor eigen gewin. Zie bijvoorbeeld het concept advertorials, advertenties verpakt als editorials. Zal een medium dat voor een deel afhankelijk is van haar broodgevers, daar kritisch over zijn? Ook richting de overheid is de stelt de media niet altijd het belang van de burger voorop. “Trump is wellicht niet goed voor Amerika, maar het is uitstekend voor CBS. Leve Trump.” zegt de CEO van CBS op het TMT congres van Morgan Stanley in 2016. Met andere woorden, hoe meer kijkers en lezers hoe beter, want dat levert meer advertentie inkomsten op. Dat het land er onder lijdt is ondergeschikt. De taken van media, om de burger te voorzien van informatie en de overheid en bedrijfsleven te controleren, zijn gedevalueerd tot het middel. Financieel gewin is het doel.
Ook de overheid zelf gaat niet vrijuit. Zij heeft juist de taak om morele kaders te stellen aan bedrijfsleven en media. Dat is haar verantwoordelijkheid als ‘marktmeester’. Zij bepaalt hoe het speelveld eruit ziet. Maar zij laat zich juist bespelen door beide partijen. Door het bedrijfsleven omdat de overheid steeds grotere uitzonderingen maakt en maatwerk levert ten faveure van grote bedrijven (die vanwege grootte en reikwijdte vaak machtiger zijn dan overheden). Door de media, omdat ze redeneert van verkiezing naar verkiezing, en met bite-sized oneliners komt die vooral populair klinken (en waaraan de media gretig podium geeft). Beide ontwikkelingen gaan ten koste van de burger, die geen speciale behandeling krijgt bij de overheid en via de media op de hoogte moet blijven van wat belangrijk is voor haarzelf en de maatschappij.
Is de macht en invloed van het bedrijfsleven niet veel te groot geworden? Is de media niet te commercieel geworden om haar taken goed te kunnen uitvoeren? Kan de overheid de burger nog wel beschermen tegen een op eigenbelang gericht bedrijfsleven en een ondoorzichtige media?
Trias Turba
Er zou tussen de overheid, de media, en het bedrijfsleven een nieuwe machtenscheiding moeten komen: de Trias Turba. De overheid als wetgevende macht, inclusief heldere morele kaders. De media als controlerende macht, van de overheid en het bedrijfsleven, zonder op enige manier van hen afhankelijk te zijn. En het bedrijfsleven als ‘uitvoerende’ macht, onderworpen aan de wet, in plaats van deze voor te schrijven. Alle drie ten dienste van de menigte (turba).
Deze partijen mogen geen invloed hebben op elkaars terrein. Uiteraard raken ze elkaar wel, hoe kun je als media anders de overheid en het bedrijfsleven controleren, of als overheid de wetten uitschrijven voor media en bedrijfsleven. Maar de partijen moeten ontvlochten worden waar zij nu veel te afhankelijk zijn van elkaar.
Door een zuivere scheiding van deze drie partijen, zal de burger goed geïnformeerd kunnen stemmen op een overheid die (morele) kaders stelt aan het bedrijfsleven.
